کاربردهای واقعیت مجازی در روانشناسی
درمان مشکلات و بیماری‌های روانی همواره یکی از چالش‌های بزرگ حوزه بهداشت و درمان بوده است. اما با پیشرفت تکنولوژی و ظهور فناوری‌های جدید، روش‌های جدیدی برای درمان بیماری‌های روانی پدیدار شده است. یکی از این روش‌های موثر کاربرد واقعیت مجازی در روانشناسی به عنوان یک ابزار تکنولوژی درمانی است.
کاربرد واقعیت مجازی در روانشناسی به درمانجو این امکان را می‌دهد تا به یک دنیای مجازی و ساختگی که بر اساس نیازهای درمانی او طراحی شده است وارد شود. درمانگران با استفاده از این فناوری، محیط‌های متنوعی را شبیه‌سازی کرده و درمانجو را در معرض تجربه‌هایی قرار می‌دهند که در جهان واقعی غیرممکن یا دشوار هستند. این فناوری در درمان اختلالات روانی، نقش موثری ایفا می‌کند و به درمانجویان کمک می‌کند تا با عواطف و ترس‌های خود در محیط کاملا کنترل شده و امن روبه‌رو شوند.
واقعیت مجازی چیست؟
واقعیت مجازی (VR)یا (Virtual Reality) یک فناوری نوین شبیه‌سازی شده رایانه‌ای است که در آن فرد می‌تواند با کمک دستگاه‌های الکترونیکی مخصوص مانند عینک و دستکش مجهز به سنسور، در یک محیط سه بعدی (3D) قرار بگیرد و با آن محیط تعامل داشته باشد. در این محیط شبیه‌سازی شده، کاربر می‌تواند تجربه‌ای مشابه واقعیت را احساس کند.
در فناوری واقعیت مجازی، شخص می‌تواند از طریق یک عینک مخصوص به هر جهتی که مایل است نگاه کند، گویا واقعا در آن محیط است. واقعیت مجازی را به عنوان واقعیتی تعریف می‌کنند که توسط رایانه تولید می‌شود. این واقعیت شبیه‌سازی شده، یک دنیای مصنوعی است که کاربر می‌تواند با تجهیزات فنی مناسب در آن قرار گیرد.
این فناوری به این شکل عمل می‌کند که کاربر را درون یک تجربه قرار می‌دهد. در واقع کاربران به جای مشاهده دنیای شبیه‌سازی شده در صفحه نمایش مقابل خود، در تعامل با یک دنیای سه بعدی قرار می‌گیرند و در آن غوطه‌ور می‌شوند.
واقعیت مجازی از دو واژه «واقعیت» و «مجازی» تشکیل شده است. به بیان ساده، واقعیت مجازی با استفاده از فناوری شبیه‌سازی، تجربه‌ای واقعی یا به طور دقیق‌تر، تجربه‌ای که نزدیک به واقعیت است را برای افراد در یک فضای مصنوعی رقم می‌زند. این تجربه منجر به تعامل فرد با یک فضای مصنوعی می‌شود.
واقعیت مجازی باعث ایجاد یک دنیای مجازی برای کاربرانی می‌شود که از تجهیزات سخت‌افزاری مانند عینک، هدفون و دستکش مخصوص استفاده می‌کنند و تجربه‌ای واقعی برای آن‌ها رقم زده می‌شود. بدین ترتیب، کاربر می‌تواند با قرار گرفتن در دنیای مجازی، از درون آن را ببیند و با آن تعامل برقرار کند.
واقعیت مجازی از طربق ترکیب گرافیک کامپیوتری پیشرفته، صدا و واکنش‌های حسی، حس تعامل و حضور در دنیای مجازی را به کاربران انتقال می‌دهد. این تکنولوژی در زمینه‌های مختلف مانند سرگرمی، آموزش، طراحی صنعتی، تبلیغات و زمینه سلامت و پزشکی کاربرد دارد.
واقعیت مجازی درمانی چیست؟ (Virtual reality therapy)
هدف واقعیت مجازی انعکاس واقعیت و ایجاد دنیایی است که هم غوطه‌ور کننده و هم تعاملی باشد. اینکه واقعیت مجازی چقدر موفق است بستگی به نزدیکی تجربه واقعی و تجربه مجازی در مورد یک موضوع خاص دارد.
در یک مطالعه، محققان دریافتند که اندام‌های دیجیتال در واقعیت مجازی از اندام واقعی‌مان قابل تشخیص نیستند. همچنین سیستم‌های واقعیت مجازی می‌توانند پاسخ‌های فیزیولوژیکی و روانشناختی را القا کنند که می‌توان این پاسخ‌ها را با تغییرات در هورمون‌های استرس و سایر حالات بیولوژیکی اندازه‌گیری کرد.
از نظر بصری، اجزای واقعیت مجازی طوری با هم هماهنگ هستند تا بتوانند توهمات حسی را ایجاد کنند که یک شبیه‌سازی باورپذیری از واقعیت را ایجاد می‌کند.
این شبیه‌سازی‌ها معتبر هستند چون پاسخ‌های مغزی و رفتاری حاصل از واقعیت مجازی در فرد منعکس کننده پاسخ‌های موجود در دنیای واقعی است. باورپذیری دنیای شبیه‌سازی با استفاده از دستکش‌های هپتیکی نیز کامل‌تر می‌شود، چرا که به کاربر این امکان را می‌دهد تا تجربه طبیعی‌تری داشته باشند.
یکی از کاربردهای فناوری VR ترکیب آن با مداخلات سنتی سلامت روان است. با استفاده از این فناوری می‌تواند درمانجویان را در موقعیت‌های ایمن، کنترل شدن و از معتبر از نظر زیست محیطی قرار داد و به درمان آن‌ها اقدام نمود.
در نتیجه فناوری واقعیت مجازی، یک محیط مناسب و امن برای بازآفرینی احساساتی نظیر استرس و اضطراب و سایر احساسات پیچیده فراهم می‌کند.
واقعیت مجازی درمانی، یک روش نوین و موثر برای درمان اختلالات روانی است. با استفاده از VR، درمانجویان می‌توانند در دنیای مجازی، تجربه‌هایی شبیه به واقعیت را پشت سر بگذارند و از آن‌ها برای بهبود و رفع مشکلات روانی خود استفاده کنند.
همانطور که در ابتدای مطلب به آن اشاره کردیم، واقعیت مجازی یک محیط غوطه‌ور کننده و تعاملی ایجاد می‌کند و از این طریق امکان تجربه موقعیت‌ها و موضوعات مختلف را به درمانجویان می‌دهد. این تجربه‌ها به طور باورپذیر و با کیفیت بالا ارائه می‌شوند و به درمانجویان کمک می‌کنند تا با اضطراب، فوبیا، افسردگی و سایر اختلالات روانی مواجه شده و آن‌ها را بهبود دهند.
در واقع با کمک فناوری واقعیت مجازی، درمانجویان در موقعیت‌های امن و کنترل شده، تمرین‌ها و مداخلات روانشناختی را انجام داده و به تدریج بهبود یابند.
واقعیت مجازی درمانی علاوه بر اینکه امکان بهبود مشکلات روانی را فراهم می‌کند، از طریق ضبط‌های MRI می‌توان پاسخ‌های مغزی و رفتاری را با فعالیت مغز در حالت خنثی مقایسه کرده و سرعت درمان را افزایش داد.
می‌توان واقعیت مجازی درمانی را یک روش پیشرفته و موثر در درمان اختلالات روانی برشمرد و امیدواریم که این فناوری بتواند به بهبود افراد مبتلا به اختلالات روانی کمک کند.
بررسی واقعیت مجازی از دیدگاه روانشناسی
تحقیقات در حوزه واقعیت مجازی، نشان داده است این فناوری قدرت بسیاری برای تاثیرگذاری بر روان و رفتار افراد دارد. این تاثیرگذاری می‌تواند در برابر انواع احساسات و واکنش‌های روانی افراد مانند فوبیا، اضطراب، افسردگی، استرس پس از سانحه مفید باشد.
محیط تعاملی و کنترل شده واقعیت مجازی، امکان تعامل فرد با محیط مجازی، اجسام و شخصیت‌های موجود در آن را می‌دهد. بنابراین فرصتی برای تجربه‌ی عمیق و تعامل موثر با واقعیت مجازی را فراهم می‌کند. این تجربه تعاملی باعث می‌شود که افراد به طور فعالی به محیط و واقعیت مجازی واکنش نشان دهند.
با توجه به تحریک‌های حسی بصری، شنوایی و لمسی که واقعیت مجازی فراهم می‌کند، می‌توان احساس حضور در محیط واقعیت مجازی را تقویت کرد. این حضور واقعیت مانند و ارتباط فرد با محیط مجازی باعث تجربه غوطه‌وری عمیق و بیشتر در محیط مجازی می‌شود.
روانشناسان با کمک واقعیت مجازی می‌توانند به طور مستقیم و مستند به بررسی و تحلیل رفتار و واکنش‌های فرد در مواجهه با تجربه‌های مجازی پرداخته و اطلاعات مفیدی را درباره رفتار و اکنش‌های فرد کسب کنند. علاوه بر این واقعیت مجازی می‌تواند برای تجربه درمانی و آموزشی استفاده گردد و به بهبود شرایط روانی افراد کمک کند.
مزایا و چالش‌های درمان با واقعیت مجازی
مزایای واقعیت مجازی در روان درمانی
-
ایجاد محیط آموزشی جذاب و قابل کنترل: واقعیت مجازی امکان ایجاد یک محیط آموزشی جذاب و با تکرارپذیری بالا را فراهم می‌کند. این به متخصصان سلامت روان اجازه می‌دهد در محیطی ایمن، تمرین‌های مختلف را انجام دهند.
- تمرین با افراد مجازی: این فناوری امکان ایجاد تعاملات شبیه‌سازی شده با افراد مجازی را فراهم می‌کند.
- تشخیص بالینی: واقعیت مجازی به عنوان ابزاری در تشخیص بیماری‌های و ارزیابی سلامت روانی، می‌تواند سرعت و دقت تشخیص را افزایش دهد و به درمانگران امکان دهد به سرعت درمانجویان را به درمان مناسب ارجاع دهند.
- درمان‌های خودکمکی: واقعیت مجازی با استفاده از سخت‌افزارها و نرم‌افزارها، قادر است به افرادی که اضطراب غیربالینی دارند، درمان‌های خود کمکی ارائه دهد. برای مثال این افراد با واقعیت مجازی می‌تواند با موقعیت‌های ترسناک و محیط‌های استرس‌زا روبه‌رو شوند و مهارت مدیریت اضطراب خود را بهبود بخشند.
چالش‌های واقعیت مجازی در روان درمانی
- هزینه‌بر بودن: واقعیت مجازی یک تکنولوژی هزینه‌بر است.
- عدم پذیرش و دسترسی به فناوری: برخی از درمانجویان و درمانگران ممکن است با محدودیت‌هایی در پذیرش و یا دسترسی به این تکنولوژی مواجه باشند.
- نیاز به دانش و مهارت: استفاده از واقعیت مجازی نیازمند دانش و مهارت فنی است. همچنین مشکلات فنی ممکن است در فرآیند درمان به وجود آید و برای درمانگرا چالش‌هایی ایجاد کند.
- جانبداری: برخی از افراد ممکن است تمرین‌های واقعی را به تمرین‌های مجازی ترجیح دهند.
کاربرد واقعیت مجازی در روان‌درمانی
20 سال پیش، دکتر باربارا روثبام و همکارانش نشا دادند که واقعیت مجازی می‌توانند به افراد کمک کند، بر ترس از ارتفاع غلبه کنند. این آغاز کاربرد واقعیت مجازی در روان‌درمانی بود.
1-کاربرد واقعیت مجازی در روان‌درمانی: مواجهه درمانی
واقعیت مجازی محیطی فراهم می‌کند که بیماران با آنچه برایشان ترسناک است در شرایطی امن و کنترل شده مواجه شوند. مواجهه درمانی معمولا رفتارهای اجتنابی را در بیماران قرار می‌دهد که در پاسخ به موقعیت‌ها یا خاطراتی که ترسناک یا اضطراب انگیر هستند ایجاد می‌شود.
رفتار اجتنابی، رفتاری است که بیمار سعی دارد تا از قرار گرفتن در آن موقعیت طفره برود.
هدف مواجهه درمانی، کاهش رفتارهای اجتنابی از طریق مواجهه فعال فرد با موضوعی است که ترس یا اضطراب را در او بیدار می‌کند. فرد به مرور خواهد آموحت که با روبه‌رو شدن با عامل اضطراب‌زا چطور اضطرابش را کاهش دهد.
در مواجهه درمانی تجربه نزدیک به موقعیت ترس‌آور بسیار حائز اهیمت است. البته کنترل کامل بر این شرایط را نباید نادیده گرفت.
برای مثال سربازی که در جنگ دچار حادثه شده است. بنا بر شرایط و شدت حادثه، دچار اختلال استرس پس سانحه یا (PTSD) شده است، نمی‌تواند مجدد در یک موقعیت جنگی بدون تجربه اضطراب، ترس و استرس قرار گیرد، اینجاست که فناوری واقعیت مجازی وارد کار می‌شود.
در مواجهه درمانی مبتنی بر واقعیت مجازی (VERT) فرد در یک محیط شبیه‌سازی شده توسط کامپیوتر قرار می‌گیرد. ابزار ارتباط فرد با محیط واقعیت مجازی، عینک، دستکش و هدفون واقعیت مجازی است. البته اتاق واقعیت مجازی ابزار دیگر تعامل با محیط است. اتاق واقعیت مجازی، اتاقی پوشیده با نمایشگرهای واقعیت مجازی است.
در این محیط محرک‌های دیداری، شنیداری، لمسی، ارتعاشی، بویایی و دهلیزی برای درمانجویان شبیه‌سازی می‌شوند. و حین تجربه واقعیت مجازی، درمانگر وضعیت شاخص‌های فیزیولوژیک بیمار از جمله ضربان قلب، تنفس و وضعیت برانگیختگی درمانجو را تحت نظر دارد.
مواجهه درمانی با واقعیت مجازی (VERT) تا به امروز برای درمان اختلالات زیر به کار گرفته شده‌اند:
- درمان اختلال استرس پس از سانحه به ویژه برای کهنه سربازان جنگ ویتنام آمریکا
- درمان انواع فوبیا مانند کلاسترو فوبیا، ترس از رانندگی، ترس از ارتفاع، ترس از پرواز، ترس از عنکبوت
- درمان اضطراب اجتماعی
2-کاربرد واقعیت مجازی در روان‌درمانی: درمان سوء مصرف مواد
واقعیت مجازی می‌تواند به افراد دچار اختلالات سوء مصرف مواد کمک کند. تحقیقات نشان می‌دهد در محیط واقعیت مجازی می‌توان میل مصرف مواد مخدر را تحریک کرد. با استفاده از این ابزار می‌توان فرد را در موقعیت‌های مجازی با ریسک بالا قرار داد و رفتاری وی را در این موقعیت‌ها بررسی کرد.
فرد تجربه مواجهه با موقعیت‌های پرریسک را خواهد داشت و نحوه مدیریت این موقعیت‌ها را خواهد آموخت.
3-کاربرد واقعیت مجازی در روان‌درمانی: ابزار تحقیقاتی
واقعیت مجازی علاوه بر اینکه یک ابزار مفید برای درمان‌های روانشناسی محسوب می‌شود، می‌تواند به عنوان ابزاری تحقیقاتی برای مطالعه و اندازه‌گیری افکار و احساسات افراد نیز به کار رود.
هدف اصلی تحقیقات روانشناختی، پیش‌بینی رفتار واقعی افراد در زندگی است. برای بدست آوردن، نتایج علمی قطعی، باید رفتار انسان را در شرایط کنترل شده و با اعمال تغییرات در متغیرهای مورد مطالعه بررسی نماید. و واقعیت مجازی همان ابزاری است که این محیط را فراهم نموده و به محققان کمک می‌کند به کشف ماهیت کنش‌ها و واکنش‌های انسان بپردازند.
به عنوان مثال سیستمی با عنوان Strive یا تاب‌آوری در برابر استرس در محیط مجازی برای شبیه‌سازی موقعیت‌های پر استرس جنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
هدف این سیستم هدایت سربازان در یک محیط مجازی با المان‌های جنگی با این هدف است که سربازان حفظ آرامش و خود تنظیمی احساسات را تمرین کنند.
همچنین این سیستم این امکان را بوجود می‌آورد میزان احتمال بروز اختلال استرس پس از سانحه یا سایر اختلالات مرتبط قبل از قرار گرفتن سرباز در محیط واقعی جنگی ارزیابی شود.
سربازانی که انعطاف‌پذیری بالاتری را نشان دهند در معرض خطر کمتر ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه قرار خواهند گرفتن و برای درگیری مستقیم رزمی مناسب‌تر هستند.
4- کاربرد واقعیت مجازی در روانشناسی؛ درمان اوتیسم
مجله علمی PlOSE ONE به بررسی تاثیر واقعیت مجازی برای درمان کودکان مبتلا به اوتیسم پرداخته است. این مطالعه بر روی 9 کودک بین سنین 7 تا 13 سال که مبتلا به اوتیسم بودند، انجام شد. کودکان مبتلا به اوتیسم در معرض موقعیت‌های قرار گرفتند که باعث بروز اختلالات ناشی از قرار گرفتن در مکان‌های عمومی می‌شود.
واقعیت مجازی این امکان را فراهم کرد تا هر کودک به عوامل محرک روحی خود به شیوه‌ای کنترل شده و ایمن پاسخ دهد. با استفاده از یک اتاق واقعیت مجازی به نام اتاق آبی، اختلالات کودکان را با همکاری روانشناسان می‌توان مورد بررسی قرار داد.
این اتاق برای قرار گرفتن کودک در مقابل یک کلاس درس، یک راننده اتوبوس یا سایر عناصر دنیای واقعی که موجب اضطراب در کودکان می‌شود، شبیه‌سازی شده است. محققان می‌توانند در کنار این کودکان برای مواجهه با ترس، کنترل شدت استرس و یا پایان دادن به آن در هر زمان که اضطراب بیش از حد شد، قرار بگیرند.
این مطالعه کاملا موفقیت‌آمیز بود و 8 نفر از 9 نفر در کنترل اضطراب و استرس خود در طی این مطالعه موفق عمل کردند.
منابع